عطارد (به انگلیسی: Mercury) یا تیر کوچکترین و نزدیکترین سیاره به خورشید در منظومهٔ شمسی است. تلفظ درست نام عربی آن عُطارِد است اما در تداول عامه فارسیزبانان عَطارُد رایجتر است. سطح رو به خورشیدِ سیارهٔ عطارد، بهدلیل نزدیکی به خورشید، بسیار داغ است و رویهٔ پشت به خورشید آن نیز بسیار سرد است.
سیارهٔ عطارد کوچکترین سیارهٔ منظومهٔ شمسی است و قمری ندارد. عطارد از نظر میدان جاذبه، تقریباً قفل شدهاست، به این معنا که حرکت وضعی آن در منظومهٔ شمسی بیهمتاست. عطارد، به ازای هر دو باری که به دور خورشید میگردد، دقیقاً سه بار به دور خود میچرخد (نسبت حرکت وضعی به حرکت انتقالی ۳ به ۲)؛ با در نظرگرفتن سرعت حرکت انتقالی سیاره عطارد، و جهت و سرعت حرکت وضعی نسبت به آن، یک روز کامل در سیاره عطارد حدود ۱۱۶ روز زمینی (۲۷۸۴ساعت) طول میکشد. با وجود اندازهٔ کوچک، سیارهٔ عطارد از میدان مغناطیسی نسبتاً نیرومندی برخوردار است؛ شدت میدان مغناطیسی این سیاره حدود یکصدم زمین است این سیاره، نهمین جسم منظومهٔ شمسی از نظر جرم میباشد.
عطارد همچنین تندروترین سیارهٔ منظومهٔ شمسی است که با سرعتی حدود ۴۸ کیلومتر بر ثانیه، هر ۸۸ روز یک بار خورشید را دور میزند. از این رو سیارهای گریزپاست که دیدنش آسان نیست و به همین دلیل است که شاید، ایرانیان باستان آن را «تیر» نامیده و در یونان «مرکوری» یا «پیک خدایان» لقبش داده بودند.
دهانههای برخوردی
دهانههای برخوردی سیاره عطارد به نام نویسندگان و هنرمندان مشهور جهان نامیده شدهاند که در میان آنها نام شاعران مختلف ایرانی نیز دیده میشود ازجمله: دهانه فردوسی، دهانه نظامی، دهانه رودکی، و دهانه نوایی. یکی از دشتهای بزرگ عطارد به نام هامونه تیر نیز نام فارسی این سیاره را بر خود دارد.
ویژگیها
سیاره عطارد با فاصلهٔ ۵۷ میلیون و ۹۲۴ هزار کیلومتری از خورشید، نزدیکترین سیاره منظومه شمسی به خورشید است و کمترین مسافتی که با زمین پیدا میکند، به ۸۰ میلیون کیلومتر میرسد. به خاطر نزدیکی این سیاره به خورشید اگر در طرف رو به خورشید آن (بخشی که روز است) قرار بگیرید به راحتی در دمای ۴۶۵درجه سانتیگراد پخته خواهید شد و به علت حرکتی وضعی آرامش اگر در طرف شب آن قرار بگیرید آن قدر سرد خواهد شد که در دمای ۱۴۸- درجه سانتیگراد به راحتی مرگ را بر اثر یخ بستن تجربه میکنید. گردش وضعی این سیاره، حدود دو ماه طول میکشد و از این رو، گرم شدن آن در روز و سرد شدنش در شب دیرپاست و همین باعث فرسایش خاک عطارد میشود.
حفرههای کوچک ویا بزرگ بسیاری در سطح سیارهٔ عطارد دیده میشود که حکایت از برخورد شهابسنگهای کوچک و بزرگ دارد البته قطر برخی از دهانهها به دهها کیلومتر میرسد. برخی از این دهانهها محل خروج مواد مذاب است که امروزه با سنگهای مذاب پر شدهاند و مانند کوههای آتشفشانی هستند. سطح عطارد بیشتر خاکستریرنگ است و به خاطر نوع دهانههای آتشفشانی و آبگیرها بسیار شبیه کره ماه است. دانشمندان تصور میکردند که فعالیتهای آن مانند کره ماهاست. اما اکنون میدانیم که سیاره عطارد با کره ماه بسیار متفاوت است. عطارد کوه و آتشفشانهای بزرگ و عمدهای ندارد و از نظر فعالیتهای زمینشناختی سیارهای مرده بهشمار میآید.
این سیاره از دسته سیارههای زمینسان است. عطارد همچون ناهید و ماه، حالتهای گوناگونی از هلال تا قرص کامل را به خود میگیرد. قرص کامل، چون در آن سوی خورشید است دیده نمیشود. اما اشکال هلالی و نیمهٔ آن به هنگام جلوههای شرقی و غربی، مشاهده میگردند.
نیروی گرانش این سیاره کم و دارای جو ناچیزی است که ۹۸٪ آن از هلیم و بقیه از هیدروژن، اکسیژن و سدیم ساخته شدهاست. بادهای خورشیدی به شدت به عطارد میدمند و این میرساند که تقریباً هیچ هوایی در آن وجود ندارد.
این سیاره نیز، مانند سیاره زهره بین زمین و خورشید قرار گرفته و به خاطر این ویژگی، چشماندازی که «جلوههای شرقی و غربی» و… نامیده میشوند، به وجود میآورد.
عارضههای سطحی
دانشمندان هنوز نمیدانند که فعالیتهای آتشفشانی این سیاره سنگی، چقدر به طول انجامیده. سن دشتهای گدازهایاش را میتوان به عصر «بمباران سهمگین متأخر»، یا حدود ۴ میلیارد سال پیش نسبت داد؛ که در جریانش اعضای منظومه شمسی، آماج برخورد شهابسنگهای غولآسا واقع میشدند. به محض کاهش آمار این برخوردها بود که گدازه در سرتاسر عطارد جریان یافت و با پر کردن گودالها، عوارض نرم و مسطحی را به وجود آورد. فرو زمینها هم در همین گودالها به وجود آمدند و در واقع تنها نقاطی بهشمار میرفتند که بستر سنگیِ سیاره در آنها «منبسط» (و نه منقبض) میشد.
در دشتهای آتشفشانی عطارد عوارض نامتعارفی وجود دارد که بیشتر شبیه «کلوچه» های کیهانیاند و هیچگونه نمونه مشابهی در سایر نقاط منظومهمان ندارند. این «کلوچهها» سازههای دوار و غولآسایی هستند که مرز گودالهای مدفون را مشخص کردهاند و خودْ از چینخوردگیهای درونی و عوارضی موسوم به «فروزمین» پر شدهاند؛ یعنی باریکههایی که در مرز دو گسل موازی، فرو نشستهاند.
حدود یک میلیارد سال پیش، گدازههای آتشفشانی بهسرعت بستر گودالهای شهابسنگی پراکنده در سطح عطارد را پر کردند. حجم عظیمی از گدازه در مدتزمان نسبتاً کوتاهی نشست کرد و همین میتوانسته عاملی برای ظهور این درههای نامتعارف باشد.
اساطیر
عطارد در ادبیات فارسی و ادبیات عربی، «دبیر فلک» نیز خوانده شدهاست. در فارسی به خانه عطارد (برج جوزا و سنبله)، پاتو میگفتند.
نام اروپاییِ این سیاره، Mercury، از واژهای لاتین گرفته شده که در مقابل نام یونانی هرمس است. خدایی که پیغام برنده برای خدایان دیگر بوده و به همین دلیل هرمس در اغلب تصاویر با صندلهای بالدار کشیده میشود. علاوه بر پیغامرسانی، او نگهدار بازرگانان و مسافران بود. مرکوری در ادبیات افسانهای یونان و روم، خدای سخنوری و نویسندگی است.
مقایسهٔ چرخش زمین و عطارد به دور خورشید
به اعتقاد یوهان مرسیه، رئیس دانشکدهٔ علوم اختریِ دانشگاه پاریس، در مقالهای که در اواخر سال ۲۰۰۹ منتشر شد، احتمالاً عطارد یکی از ماههای سیارات داخلیِ منظومهٔ شمسی بوده که از گرانش مادر خود جدا شده و به دام خورشید گرفتار گشتهاست.
سیاره عطارد و عصر فضا
در سال ۱۹۷۴ میلادی، سفینهٔ مارینر ۱۰ آمریکا، از نزدیکی عطارد گذشت و توانست ۶۴۸ عکس خوب، از حدود ۵۰٪ سطح سیاره، که در آن هنگام در برابر خورشید واقع شده بود، گرفته و مخابره کند. عکسها نشان میدهند که سطح عطارد نیز چون ماه، دارای کوهها و نیز درههای فراوانی است که به نظر میآید به علت بمباران مداوم صدها هزار سنگ آسمانی صورت گرفته باشد. زمان این بمبارانها شاید بلافاصله پس از پیدایش و تکوین منظومهٔ شمسی بودهاست.
عکسهایی که فضاپیمای «مسنجر» ناسا از عطارد برداشتهاست شواهد فعالیت «گسترده» آتشفشانی بر سطح این سیاره را آشکار میکند.
در عطارد، درهٔ بزرگی به قطر تقریبی ۱٬۳۰۰ کیلومتر وجود دارد که اطراف آن را کوههای به نسبت بلندی که ارتفاع برخی از آنها به یک و نیم کیلومتر نیز میرسد، احاطه کردهاند. برخی از این گودیها، شاید به علت جریان مواد مذاب آتشفشانی قدیمی، صاف و تیز شیار شیار شدهاند.
ارتباط با مارینر ۱۰ در ۲۴ مارس ۱۹۷۵ قطع شد. این سفینه اولین و تنها سفینهای بودهاست که تا امروز به مقصد عطارد روانه شدهاست.
در بررسیهایی که در سال ۱۹۹۰م از روی زمین در مورد سیارهٔ عطارد به عمل آمد، دیده شد که دو ناحیه بر روی سطح این سیاره از نقاط دیگر بسیار داغ ترند، علت آن را تأثیر توأم گردشهای وضعی و انتقالی عطارد در حفظ گرمای گرفته شده از خورشید دانستند. زیرا مدت یک شبانه روز در عطارد دو سوم مدت یک سال آن است.
عطارد بر خلاف اندازهٔ کوچکی که دارد، بسیار سنگین است و از این جهت ستارهشناسان معتقدند، در زیر پوستهٔ سنگی نازک این سیاره، هستهٔ مرکزی بزرگی از جنس آهن، وجود داشته باشد.
گذر عطارد
سیاره عطارد نیز مانند سیاره زهره بین زمین و خورشید قرار گرفته و از ناظر زمینی موجب گذر قرص آن از خورشید میگردد. عبور عطارد فقط یا در اردیبهشت ماه (ماه مه) یا آبان ماه (ماه نوامبر) روی میدهد؛ و علت ندرت این عبورها (که در هر قرن تا ۱۳بار روی میدهند) به این علت است که زاویه میل مدار آن با مدار زمین (۷درجه) سبب میشود که سیاره معمولاً یا از شمال یا از جنوب خورشید بگذرد. اندازهگیریهای دقیق عبورهای عطارد نه فقط برای تعیین دقیق مدار عطارد بلکه برای محاسبه دوره تناوب حرکت وضعی زمین نیز به کار میآید.
گذر عطارد ۲۰ آبان سال ۱۳۹۸ در مناطق غربی ایران مشاهده خواهد شد. اولین گذر در قرن پانزدهم شمسی برابر با ۲۲ آبان ۱۴۱۱ خواهد بود.
بیشتر بخوانید: ۲۰ آبان ۱۳۹۸ گذر عطارد از قرص خورشید
جو عطارد
جو عطارد (به انگلیسی: Atmosphere of Mercury) از ۴۲ درصد اکسیژن، ۲۹ درصد سدیم، ۲۲ درصد هیدروژن، ۶ درصد هلیم و ۱ درصد پتاسیم و دیگر گازها تشکیل شدهاست. متوسط دمای سطح آن ۱۶۷ درجه سانتی گراد است. عطارد گرانش ضعیف و جو بسیار رقیقی دارد. این سیاره در نزدیکترین حالت به خورشید میتواند دمایی بیش از ۴۵۰ درجه سانتی گراد داشته باشد. به دلیل جو بسیار رقیق سیاره که حرارت را نگه نمیدارد، در شب دمای آن به ۱۸۰- درجه سانتی گراد میرسد. سنگهای ترک خورده و خردشده سطح عطارد به دلیل همین تغییر ۶۰۰ درجهای دما در شب و روزهای طولانی آن است.
منبع:
هیثر کوپر و نایجل هنبست (تابستان ۱۳۹۰). فرهنگ نامه نجوم و فضا. ترجمهٔ شادی حامدی آزاد. انتشارات طلایی